531 PI
Niu FM
PMN News

I MUST NOT SPEAK NIUEAN - is a compelling call to action, Playwright Leki Jackson-Bourke. PhotoSupplied.

Language & Culture

Ko e atuhau kua nakai talia ke galo e vagahau Niue

Ko e taha kifaga moui ne kua onoono ke he Vagahau Niue ne fae galo mo e manako he atuhau nei ke Tokologa e tau atuhau fuata Niue i Aoteaora

Susnation Seta
Susnation Seta
Published
11 December 2025, 10:00am
Share
Copy Link

To read this article in English, click here.

Ko e taha kifaga moui ne kua onoono ke he Vagahau Niue ne fae galo mo e manako he atuhau nei ke

Tokologa e tau atuhau fuata Niue i Aoteaora ne fae hūhū “Ko e heigoa kia e tagata Niue?” mo e logonaaga

Ko e logonaaga kaeke ke liu ki tua mo e onoono ke he tau tala tu fakaholo he motu nakai mahani tau mamatua ke tutala ki ai. Kua haha i ai e tokologa he tau fanau Niue he vahā ia ne kua fakahala kaeke kua lali ke fakaaoga ha lautolu a vagahau.

Hanei kua tokoua e tau pulotu Niue kua manako ke tamai e tala nei ke fakatātā ke he laupapa.

Ko Leki Jackson-Bourke mo Haanz Fa’avae Jackson ne kua takitaki e taha matagahua foou ke fakakite e taha magahala uka nei ke he tau moui fakaako i lalo hifo he pule he tau ….

Ne fakakite manatu a laua ke he taha fakatutalaaga mo PMN Niue ti pehē kua leva lahi e fakanono tau magafaoa Niue he loga e tau tau.

Ne talahau e Jackson-Bourke

“Kua mahuiga lahi e Vagahau Niue kia mautolu ne nakai tutupu hake a mautolu i Niue”,

“Ko mautolu ne fanau i Niu Silani kua leva e manako loto ke moua taha matutakiaga ke he motu mo e ko e taha puhala ko e vagahau motu.”

I MUST NOT SPEAK NIUEAN - is a compelling call to action, Starring Haanz Fa'avae Jackson. PhotoSupplied

Ko e kifaga moui nei ha laua, I must not speak Niuean kua puhala mai he valu e tau.

Talahau e Jackson-Bourke kua taofi e ia e magaaho ke fakatoka ha ko e taha na matakupu uka ke lata mo e tau tupuna Niue, tokologa ia lautolu uka agaia ke tutala ke he mena nei kua tupu.

“Ne toka e au ke tolu e tau ti oti ia lauia e lalolagi ke he Koviti, ti ko e hanei e magaaho ne kua lata ke fakatoka mai.” he talahau e Jackson-Bourke.

Tifaole Ioane is the chairperson of the Niuean Language commission. Photo RNZIIndira Stewart

Mai he tau vahā 1970s ke he 1980s, ko e tau faahi fakaako ha Niue tuga e tokologa mai he atu Pasifika kua muitua ke he tau puhala mai he tau faahi Peritania.

Kaeke kua moua ha tagata ne kua vagahau Niue ke he fonua aoga to moua he tau fakahala.

Ke he taha he tau fakatutalaaga mo e leo taogo ha RNZ ne fakakite manatu e takitaki he Niue Language Commission ko Tifaole Ioane e magaaho ne kua fakahala a ia kehe he haana vahā tama tote ke tohitohi “I must not speak Niuean”

“Ke haaku a magaaho he fano aoga manatu e au e tau fakahala kaeke kua vagahau Niue mo e tohi e tau laini ne kua pehē “I must not speak Niuean. I must not speak Niuean…”

Ti nakai ni ko e fakaotiaga hanai ke he tau poko aoga. Kua mui mai foki mo e tau magafaoa ke he magaaho kua tuku fenoga ki Niu Silani. Kua tutupu hake tau fanau mo e nakai mahino

Playwright Leki Jackson-Bourke (Left) and award-winning actor Haanz Fa'avae Jackson (Right). PhotoSupplied

Ko Haanz Fa’avae Jackson ne kua moua e taha fakamailoga Creative New Zealand Emerging Pasifika Artist of the Year, ne pehē kua kitia foki e tau fanau aoga mai he Aoga Tokoluga ha Manurewa ne taufetului ke taofi e vagahau.

“Kitia e tautolu e tau kasini ha tautolu mai he falu atumotu kua malolō e fakaaoga he ha lautolu a tau vagahau”

“Kae hahā i ai falu tagata Niue ne nakai iloa ko e o mai a lautolu i fe.”

Ne talahau e ia ko e kifaga moui nei nakai ke tuhi matalima ke he falu atuhau ka koe puhala ke moua e matutakiaga ma lautolu.

Pehe foki a Fa’avae-Jackson ko e magaaho ka tu a ia ki mua he tau tagata ko e haana laliaga haia ke taofi e tau tala mo e fakakite

“Mahuiga tau magaaho kaeke kua taute e tau kifaga moui ha ko au ko e tagata Niue mo e muaatu e mahuiga ka hau taha tagata Niue ke fajita mai
Amanaki ke fakahoko e kifaga moui ko e I must not speak Niuean ke he Māngere Arts Centre - Ngā Tohu o Uenuku he aho 12 mo e 13 Tesemo.

Company B - Rage Rage showcase preparations with collaborators Leki Jackson-Burke (far left), Saale Ilaua (middle) and Company B actor (Right). PhotoSupplied.

Nakai ni ko e kifaga moui ka ko e magaaho foki ke fakamalolō e tau agafakamotu, ke maeke he tau Niue ke liuaki mai e falu tau taiga kua teitei ke galo pihia foki mae tau atuhau tupuhake he vahā nei ke iloa ko hai a lautolu mo e lali ke liuaki mai e vagahau ha matuolu.

Amanaki fakalahi a Jackson-Bourke to maeke ne tau fakaholoaga nei ke lagomatai e tau magafaoa ke kamata ke fakatutala ke he falu tau matakupu kua leva lahi e toka ke ha lautolu a tau fatuaki loto.

“Ko e magaaho hanei ke hafagi mo e moua puhala ke maulu mo e o kaufakalataha ki mua.”

Watch the full interview on PMN Niue